Prawa człowieka – to prawo do wolności wyznania, słowa, wolności od przemocy, godności, samostanowienia, wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami, równego dostępu do pracy i pomocy socjalnej, nie bycia wykluczanym… Ochrona tych i innych praw człowieka należy do obowiązków państwa i jest obiektem troski licznych rządowych i pozarządowych instytucji. W medycynie dyskutujemy również o prawach pacjenta, a szczególną uwagę poświęca się prawom pacjenta psychiatrycznego. Mam jednak wrażenie, że wśród szczegółowych dyskusji dotyczących formalności związanych ze stosowaniem niektórych procedur czasami umyka fakt podstawowy: prawem pacjenta jest przede wszystkim prawo do uzyskania pomocy. Wobec obecnego kryzysu systemu opieki zdrowotnej realizacja tego prawa wydaje się problematyczna. Co więcej, dziecko z zaburzeniami psychicznymi można uznać za osobę szczególnie bezbronną. Dziecko z racji braku wiedzy i ograniczonego zrozumienia sytuacji, co związane jest z młodym wiekiem, z powodu emocjonalnej i formalnej zależności od dorosłych nie jest w stanie samo domagać się i poszukiwać pomocy. Skala zjawiska. Zaburzenia psychiczne należą do najczęstszych schorzeń, zarówno w populacji dziecięcej, jak i u dorosłych. Rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych u dzieci i młodzieży wynosi około 17 proc., z czego około 9 proc. dzieci wymaga pomocy specjalistycznej (Wolańczyk 2002). Postępowaniem pierwszego rzutu najczęściej jest psychoterapia, oddziaływania rodzinne, socjoterapeutyczne i różne formy wspierania rozwoju. Nie możemy jednakże zapominać i o tym, że niekorzystny przebieg niektórych zaburzeń psychicznych daje skutek śmiertelny – samobójstwo, które jest drugą co do częstości przyczyną zgonu w grupie wiekowej nastolatków. Profilaktyka uniwersalna. Do elementów profilaktyki pierwotnej w zakresie psychiatrii dziecięcej należą kampanie społeczne i programy przeciwdziałające przemocy w rodzinie, dyskryminacji itp. (np. Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, 2014). Coraz więcej mówi się również o zagrożeniu zaburzeniami psychicznymi. Takie działania są regularnie podejmowane, choć w wielu obszarach brakuje rozwiązań systemowych. Potrzeby: A. Wspieranie zdrowia matek w ciąży. Ustawa „Za życiem” (2016) wymienia szereg świadczeń jako przysługujące kobiecie w ciąży, w tym wymieniane jest wsparcie psychologiczne; na razie jednak usługi tego typu są trudno dostępne. B. Wspieranie rodziców w wypełnianiu swoich zadań rodzicielskich. Spotkania czy warsztaty mogą być elementem programu terapeutycznego, lecz dobrze byłoby, aby były dostępne również wtedy, gdy dziecko nie wymaga leczenia. C. Wspieranie zdrowia psychicznego dzieci. Szkoły zwykle są świadome znaczenia zdrowia psychicznego. Rekomendowane programy profilaktyczne dostępne są na stronie www.programyrekomendowane.pl. Rekomendacje opracowują wspólnie Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Krajowa Agencja Rozwiązywania Programów Alkoholowych, Instytut Psychiatrii i Neurologii oraz Ośrodek Rozwoju Edukacji. Inicjatywy tego typu mają najczęściej charakter lokalny, brakuje rozwiązań systemowych. D. Przeciwdziałanie przemocy w szkole. Chociaż istnieje rządowy program Bezpieczna i przyjazna szkoła na lata 2014–2020 (2014), przemoc rówieśnicza, przemoc szkolna czy też cyberprzemoc jest istotnym problemem życia społecznego (Mazur, 2015). Pomimo lokalnych wartościowych inicjatyw, na poziomie kraju nie ma systemowych oddziaływań dotyczących tego obszaru. Profilaktyka selektywna. Profilaktyka selektywna dotyczy osób, które uważamy za obciążone czynnikami ryzyka. Należą do nich dzieci przebywające w młodzieżowych ośrodkach socjoterapeutycznych, młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, ośrodkach rodzicielstwa zastępczego, izbach dziecka czy domach dziecka. Z pewnością profilaktyka powinna dotyczyć również dzieci z rodzin objętych opieką ośrodków pomocy społecznej czy powiatowych centrów pomocy rodzinie. Do znanych czynników ryzyka należą trudności rodzinne: problem przemocy czy uzależnienia, ale także trudne warunki bytowe czy też poważna choroba somatyczna lub psychiczna rodziców. Wśród cech charakteryzujących dziecko, które mogą być związane z koniecznością selektywnej profilaktyki, można wymienić niepełnosprawność i choroby somatyczne (Costello, 2016). Kwestie etyczne, które trzeba brać pod uwagę, konstruując programy z zakresu profilaktyki selektywnej, to kwestia poufności – dziecko objęte programem profilaktycznym niekoniecznie powinno wiedzieć, że zastało zaproszone do udziału w zajęciach ze względu na ciężką psychiczną chorobę ojca – i problem stygmatyzacji. Choć nie powinno tak być, konieczność korzystania z pomocy nadal pozostaje tabu lub przynajmniej kwestią drażliwą. Ocena przesiewowa i wczesne wykrywanie zaburzeń. Wczesne wykrywanie zaburzeń i/lub czynników ryzyka jest niezwykle istotne, ponieważ zazwyczaj wiąże się z bardziej skutecznym leczeniem i lepszym rokowaniem. Jest to szczególnie widoczne u małych dzieci. Wcześnie wdrożona rehabilitacja działa w okresie dużej plastyczności ośrodkowego układu nerwowego. Z kolei utrzymywanie się objawów powoduje nie tylko cierpienie dziecka tu i teraz, lecz także utrudnia lub uniemożliwia pokonywanie kolejnych etapów rozwoju. Obszarami, które wydają się szczególnie warte uwagi, są: A. Zaburzenia ze spektrum autyzmu – tu ogromnie liczy się współpraca lekarzy pediatrów, którzy mają możliwość oceny rozwoju psychoruchowego w pierwszych miesiącach i latach życia dziecka. Działania mające na celu objęcie akcją screeningową niemowląt i małych dzieci podejmuje fundacja Synapsis w swoim projekcie Badabada (Wroniszewski i wsp., 2015). B. Wykrywanie innych zaburzeń psychicznych wieku niemowlęcego i wczesnodziecięcego. C. Do innych zaburzeń, w których ważne jest wczesne rozpoznanie, należą zaburzenia odżywiania czy też trudności emocjonalne przejawiające się stosowaniem samookaleczeń. Tu również lekarz pediatra bywa pierwszym specjalistą, do którego zgłasza się dziecko z problemem. D. Istotna jest rola szkół i przedszkoli, które niejednokrotnie jako pierwsze obserwują niepokojące sygnały w zachowaniu dziecka. Prace Ministerstwa Edukacje obejmują zmiany systemu opieki pedagogicznej, które dają szansę na większe zaangażowanie systemu edukacji w proces wspierania zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. E. U starszych dzieci i młodzieży elementem oceny stanu psychicznego jest także ocena przesiewowa pod kątem oceny ryzyka samobójstwa. Każdy z profesjonalistów powinien być świadomy tej konieczności. System opieki zdrowotnej. Aktualnie system psychiatrycznej opieki zdrowotnej dla dzieci i młodzieży znajduje się w głębokim kryzysie. Czas oczekiwania na wizytę w specjalistycznym ośrodku to kilka miesięcy lub nawet kilka lat. Psychoterapia jest bardzo trudno dostępna. Brakuje miejsc w szpitalach nawet dla pacjentów w stanie zagrożenia życia. Nad rozwiązaniem kryzysu pracuje… W 2018 roku został powołany zespół roboczy ds. zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży przy Departamencie Zdrowia Publicznego Ministerstwa Zdrowia, który przygotowuje całościowy projekt reformy systemu, ze szczególnym uwzględnieniem kształcenia kadry pozamedycznej. Działa zespół do spraw aktywnej polityki wobec zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży przy Rzeczniku Praw Dziecka. O świadomości problemu świadczy także decyzja Ministerstwa Zdrowia o umieszczeniu specjalizacji z psychiatrii dziecięcej wśród priorytetowych, postawa wielu przedstawicieli społeczeństwa i decydentów oraz decyzja Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy o przeznaczeniu funduszy na doposażenie całodobowych oddziałów psychiatrycznych dla dzieci i młodzieży. Ponadto od sierpnia 2016 roku działa przy Departamencie Zdrowia Publicznego Ministerstwa Zdrowia działa Zespół roboczy ds. prewencji samobójstw i depresji, którego obszar zainteresowań obejmuje również problematykę psychiatrii dzieci i młodzieży.