Wiele chorób krwi i szpiku, w tym chorób nowotworowych, można wykryć dzięki podstawowemu badaniu, jakim jest morfologia krwi obwodowej. Choroby krwi i szpiku kostnego, w tym choroby nowotworowe, mają różne przyczyny i objawy, ale łączy je występowanie nieprawidłowości w morfologii krwi obwodowej. Do najczęściej występujących zaburzeń w morfologii krwi obwodowej należy niedokrwistość (anemia), obniżona liczba krwinek białych, w tym głównie granulocytów obojętnochłonnych (neutropenia), oraz obniżona liczba płytek krwi (małopłytkowość). Zaburzenia te można wykryć prostym badaniem, jakim jest morfologia krwi obwodowej. Drugim ważnym elementem we wczesnym diagnozowaniu chorób krwi i szpiku kostnego jest wiedza na temat objawów klinicznych tych chorób, które częściowo wynikają z trzech ww. zaburzeń w morfologii krwi. Objawy kliniczne wynikające z niedokrwistości to najczęściej osłabienie, szybkie męczenie się, trudności z koncentracją, zmniejszona tolerancja wysiłku, uczucie kołatania serca, a u osób z chorobą niedokrwienną serca – zaostrzenie dolegliwości wieńcowych. Efektem klinicznym neutropenii są częste infekcje, bakteryjne, wirusowe czy grzybicze. Infekcje te najczęściej manifestują się pod postacią gorączki, nawracających zakażeń gardła, zapalenia oskrzeli czy zapalenia płuc. Małopłytkowość wiąże się z występowaniem krwawień z nosa i z dziąseł, wybroczyn na skórze i śluzówkach czy występowaniem samoistnych podbiegnięć krwawych (potocznie zwanych siniakami). Niekiedy ciężka małopłytkowość może objawić się krwawieniem z przewodu pokarmowego czy krwawieniem do ośrodkowego układu nerwowego. Do częstych objawów nowotworów układu krwiotwórczego czy chłonnego zalicza się bóle czy uczucie pełności w jamie brzusznej, w lewym podżebrzu z powodu powiększenia śledziony czy w prawym podżebrzu z powodu powiększenia wątroby, powiększenie węzłów chłonnych, bóle kości i tzw. triadę objawów ogólnych, tj. gorączkę powyżej 380C trwającą co najmniej 2 tygodnie bez innej uchwytnej przyczyny, nocne poty trwające powyżej miesiąca oraz istotną utratę masy ciała, tj. co najmniej 10 proc. w ciągu ostatnich 6 miesięcy. W odróżnieniu od nowotworów litych, w nowotworach hematologicznych nie ma szczególnych zaleceń odnośnie badań profilaktycznych czy przesiewowych. Opinie ekspertów są jednak zgodne, że wiele chorób krwi i szpiku, w tym chorób nowotworowych, można wykryć dzięki podstawowemu badaniu, jakim jest morfologia krwi obwodowej. To proste badanie każdy powinien wykonać co najmniej raz w roku.