Regularne kontrole okulistyczne u pacjentów w każdym wieku odgrywają istotną rolę w profilaktyce chorób oczu, ponieważ większość chorób narządu wzroku rozpoczyna się bezobjawowo. Profilaktyka zdrowotna to zbiór działań mających na celu zapobieganie chorobom i ich powikłaniom poprzez utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia, kontrolowanie występowania czynników ryzyka, wczesne wykrywanie chorób przy pomocy badań przesiewowych oraz skuteczne zahamowanie postępu choroby oraz ograniczenie występowania jej powikłań. Podstawą działań profilaktycznych w dziedzinie okulistyki jest podnoszenie świadomości społeczeństwa i dostarczanie wiedzy na temat postępowania prozdrowotnego oraz istoty najczęściej występujących chorób narządu wzroku. Regularne kontrole okulistyczne pacjentów w każdym wieku odgrywają istotną rolę w profilaktyce chorób oczu, ponieważ większość chorób narządu wzroku rozpoczyna się bezobjawowo. Stopniowe upośledzenie widzenia jest dla pacjenta niezauważalne aż do momentu, gdy zaawansowanie zmian jest rozległe, a możliwości leczenia znacznie ograniczone. Szacuje się, że problemy ze wzrokiem ma 20 proc. dzieci w wieku od 0-14 lat, a około 60 proc. osób po 16 roku życia. Narząd wzroku w dzisiejszych czasach jest narażony na szereg negatywnych czynników, do których zaliczamy zanieczyszczczenie powietrza, promieniowanie UV, czynny i bierny nikotynizm, urazy mechaniczne, przemęczenie, przebywanie w klimatyzowanych pomieszczeniach, przebywanie w sztucznym oświetleniu, długotrwała praca oczu z bliskiej odległości. Do działań profilaktycznych chorób narządu wzroku zalicza się regularną aktywność fizyczną oraz stosowanie zróżnicowanej diety bogatej w witaminę A, witaminy z grupy B i kwasy tłuszczowe omega-3. Zbyt długa praca oczu z bliskiej odległości, szczególnie wśród dzieci i osób młodych sprzyja rozwojowi krótkowzroczności. Duże znaczenie ma kształtowanie prawidłowych przyzwyczajeń dotyczących higieny narządu wzroku u najmłodszych. Ważne jest prawidłowe oświetlenie stanowiska pracy, kierunek padania światła, odpowiednie ustawienie biurka w stosunku do okna. Istotną rolę ma ograniczanie czasu spędzanego przez dzieci przed ekranami urządzeń elektronicznych, na rzecz zabawy na świeżym powietrzu. Stosowanie okularów przeciwsłonecznych chroni oczy przed promieniowaniem UVA i UVB, które przyczyniają się między innymi do rozwoju zaćmy i zwyrodnienia plamki żółtej związanego z wiekiem (AMD). Istotne jest stosowanie okularów przeciwsłonecznych wysokiej jakości, których atestowane szkła zatrzymują 99-100 proc. promieni UV. Nie bez znaczenia pozostaje stosowanie okularów ochronnych w określonych rodzajach pracy oraz podczas uprawiania sportu. Wiele chorób ogólnoustrojowych, w tym powszechnie występujące nadciśnienie tętnicze i cukrzyca mają negatywny wpływ na narząd wzroku. Regularna kontrola i prawidłowe leczenie choroby podstawowej zmniejsza ryzyko wystąpienia powikłań ocznych. Badania przesiewowe narządu wzroku są podstawowym, skutecznym i tanim narzędziem, które ma na celu wyłonienie grupy osób wymagających dalszej diagnostyki. Wczesne rozpoznanie wad lub chorób jest kluczowym czynnikiem dokonania skutecznej korekcji, podjęcia leczenia lub spowolnienia procesu chorobowego. Zapobieganie i wczesne rozpoczęcie leczenia jest bardziej ekonomiczne, niż drogie i długotrwałe leczenie późno wykrytych schorzeń. Polskie Towarzystwo Okulistyczne cyklicznie prowadzi badania przesiewowe w kierunku jaskry oraz innych chorób i wad narządu wzroku. Planowane jest wprowadzenie na szerszą skalę badań przesiewowych w kierunku wad refrakcji u dzieci i młodzieży oraz w kierunku wczesnych postaci retinopatii, makulopatii oraz zaćmy u osób dorosłych. Jaskra to grupa chorób oczu, w przebiegu której dochodzi do stopniowego, nieodwracalnego uszkodzenia nerwu wzrokowego, w wyniku podwyższonego ciśnienia wewnątrzgałkowego. Według danych statystycznych można przyjąć, że w Polsce problem jaskry dotyczy około 800 tys. osób, z czego jedynie połowa została zdiagnozowana. Dane GUS podają ok. 420 tys. zdiagnozowanych przypadków jaskry w Polsce u osób powyżej 15 r.ż.. Szacuje się, że u ok. 20 proc. chorujących na jaskrę doszło do nieodwracalnej utraty wzroku. Prognozuje się wzrost zachorowalności na jaskrę wśród osób powyżej 60 r.ż. o ponad 120 proc. do 2050 roku. Badanie przesiewowe w kierunku wczesnego wykrywania jaskry obejmuje: przeprowadzenie wywiadu w kierunku jaskry, badanie okulistyczne przedniego i tylnego odcinka gałki ocznej z oceną tarczy nerwu wzrokowego, badanie ciśnienia wewnątrzgałkowego metodą tonometrii aplanacyjnej Goldmana. W krajach wysokorozwiniętych obserwuje się wzrost częstości występowania wad refrakcji. Związane jest to z coraz częstszą i dłuższą pracą oczu z bliskiej odległości, w nieprawidłowym oświetleniu. W grupie osób do 18 roku życia wzrasta występowanie krótkowzroczności. Szacuje się, że przed 2020 krótkowzroczność będzie dotyczyła już 2,5 miliarda ludzi na świecie. Dlatego badania przesiewowe powinny być przeprowadzane wśród osób pomiędzy 6, a 18 rokiem życia. Badanie przesiewowe w kierunku wad refrakcji obejmuje wywiad lekarski, badanie ostrości wzroku do dali oraz refrakcji oka po cykloplegii przy użyciu autorefraktometru. Odpowiednio wcześnie skorygowana wada wzroku u dzieci i młodzieży przekłada się na lepsze wyniki w nauce, możliwość uprawiania sportu, a w przyszłości wybór odpowiedniego zawodu. Retinopatia cukrzycowa jest główną przyczyną utraty wzroku u osób w wieku produkcyjnym, której można zapobiec. Negatywny wpływ cukrzycy na narząd wzroku można zminimalizować poprzez optymalną kontrolę glikemii i ciśnienia tętniczego, a także poprzez wczesne wykrywanie zmian cukrzycowych na dnie oka i kierowanie chorych na leczenie we właściwym czasie. Może to zmniejszyć ryzyko wystąpienia powikłań nawet u 80–90 proc. chorych. Leczenie jest najskuteczniejsze we wczesnych stadiach choroby, kiedy ostrość wzroku jest jeszcze dobra. Leczenie zaawansowanej postaci retinopatii cukrzycowej jest znacznie trudniejsze, a jego wyniki nie są satysfakcjonujące. Obecnie w Polsce badaniem przesiewowym w kierunku retinopatii cukrzycowej jest badanie ostrości wzroku oraz tradycyjna oftalmoskopia pośrednia po rozszerzeniu źrenicy w warunkach gabinetu okulistycznego. Należy spodziewać się jednak, że rosnąca liczba chorych na cukrzycę w niedługim czasie przewyższy możliwości badania przez okulistów. Rozwiązaniem tego problemu może być powszechne zastosowanie, na wzór krajów zachodnich, badań przesiewowych opartych na możliwościach telemedycyny. Zdjęcia cyfrowe dna oka wykonywane przez techników lub lekarzy prowadzących są oceniane za pomoca specjalnego programu lub są przesyłane do referencyjnych ośrodków celem oceny przez doświadczonych lekarzy okulistów, co wiąże się jednak z wyższymi kosztami niż ocena elektroniczna. Następnie chorzy są kierowani do wyspecjalizowanych placówek w celu uzyskania optymalnego leczenia. Według danych brytyjskich takie rozwiązania poprawiają skuteczność badań profilaktycznych, a odsetek chorych poddawanych corocznym badaniom dna oka wzrasta z 30–50 proc. do 70–80 proc.. Samoocena widzenia nie jest miarodajnym wyznacznikiem jakości działania narządu wzroku. Konieczne jest rozpowszechnianie informacji i edukowanie społeczeństwa w zakresie profilaktyki chorób narządu wzroku.