W dziedzinie chirurgii szczękowo-twarzowej i chirurgii stomatologicznej istotne problemy zdrowotne pacjentów zgłaszających się w ramach Programu „Po Pierwsze Zdrowie” dotyczyły czterech głównych tematów: traumatologii, problemów z wyrzynaniem trzecich zębów trzonowych, stawów skroniowo-żuchwowych oraz onkologii (jak zapobiegać, jak żyć, żeby nie zachorować). Dlaczego dzisiaj łamiemy się inaczej i jak temu zapobiegać? Częściej dochodzi do złamań drobno- i wieloodłamkowych niż dawniej przy niezmieniającym się patomechanizmie i okolicznościach urazu, a nawet systemie lepszych indywidualnych zabezpieczeń przed skutkami urazu (kaski, naramienniki, nałokietniki czy ścieżki dla rowerzystów, większe siły zgniotu aut, większa liczba i lepsza jakość poduszek powietrznych itp.). To przede wszystkim czynniki odpowiedzialne za osteoporozę, która jest wszechobecna. Najbardziej prawdopodobna przyczyna to nieodpowiednia dieta (brak białka w diecie coraz większej liczby wegetarian – ponad milion w Polsce), picie większej ilości kawy (kofeina redukuje wapń i magnez), alkoholu, coraz więcej palaczy papierosów (najważniejszy czynnik obniżenia mineralnej gęstości kości), nadmiar soli i cukru w diecie czy wpływ wielu leków recepturowych na jej nasilenie (od blokerów pompy protonowej po leki przeciwdepresyjne i przeciwkrzepliwe, a dziś społeczeństwo lubi się leczyć) i wreszcie stres, który towarzyszy nam prawie zawsze (poziom kortyzolu w organizmie osłabia aktywność hormonów płciowych oraz nasila insulinooporność, co zwiększa ryzyko wystąpienia osteoporozy). Jak zapobiegać? Stosując dietę wegetariańską, należy codziennie spożywać 6 porcji produktów zbożowych, 5 porcji produktów bogatych w białko, 4 porcje warzyw pod każdą postacią, 2 porcje owoców również w każdej postaci oraz 8 porcji produktów bogatych w wapń. Najlepiej odżywiać się jak w osteoporozie i odpowiednio zabezpieczać się w ruchu ulicznym. W wypadkach rowerowych najczęściej łamie się żuchwa – należy zatem używać kasków z osłoną żuchwy. Co robić z trzecimi zębami trzonowymi [TZT], które nie dają żadnych dolegliwości? Prędzej czy później będą wymagały usunięcia – jest to zresztą najczęstsza procedura wykonywana w ramach chirurgii stomatologicznej. Istotne jest jednak, ażeby zrobić to w fazie bezobjawowej – unikamy wówczas dość groźnych powikłań ogólnoustrojowych, które zdarzają się coraz częściej i to głównie po procedurach usunięcia tych zębów, najczęściej z wywiadem zapalnym w przeszłości. Nieprawidłowo stojące w łuku zębowym TZT mogą traumatyzować błonę śluzową, doprowadzając do metaplazji nowotworowej. Kiedy usuwać i czy usuwać te zęby profilaktycznie? Jak najszybciej w fazie bezobjawowej. Najwcześniej, profilaktycznie można to zrobić w 15. roku życia (już wtedy można ocenić na podstawie pomiarów dostępnej przestrzeni zatrzonowcowej i szerokości korony TZT szansę ustawienia tego zęba w łuku). Na podstawie badań naukowych i obserwacji klinicznych stwierdzono, iż częściej dochodzi do powikłań zapalnych po usunięciu TZT, kiedy w przeszłości występował co najmniej jeden incydent zapalny związany z wyrzynaniem TZT lub gdy w ogóle wykonano tę procedurę w ostrej fazie. Warto oszacować klinicznie radiologicznie szansą ustawienia TZT w łuku zębowym. Jeśli nie rokuje (na pantomogramie wyznaczenie współczynnika Ganssa – gdy ma wartość mniejszą od 0,6 – wskazanie do usunięcia), należy go usunąć. Jak zapobiegać i leczyć zaburzenia akustyczne i bólowe w stawie skroniowo-żuchwowym [SSŻ]? Trzaski, przeskakiwania czy dolegliwości bólowe typowe i nietypowe zmuszające chorych nawet do porad psychiatrycznych to częsta bolączka współczesnej cywilizacji, gdzie czynnik emocjonalny (życie w ciągłym napięciu) gra główną rolę w schorzeniach SSŻ. Jak zapobiegać? Na uniknięcie stresu raczej nie ma szansy, dlatego w tych przypadkach, gdzie inne przyczyny są wykluczone, w grę wchodzi farmakoterapia, psychologia, a przy mocnym zaciskaniu zębów – możliwe jest wprowadzenie rozluźniającego mięśnie botoksu w mięśnie żwacze i laser biostymulacyjny. Płytki relaksacyjne przynoszą poprawę w sposób nietrwały. Należy również zwracać uwagę, aby uniknąć czynnika jatrogennego urazu SSŻ przy długotrwałych wizytach w gabinecie stomatologicznym – dzisiaj można temu zapobiec, stosując rozwieraki gumowe. Wszelkie braki zębowe, nieprawidłowe wypełnienia, źle odbudowane powierzchnie zgryzowe oddziałują szkodliwie na SSŻ – należy dbać o uzupełnianie wszelkich braków zębowych, leczyć wady zębowe i wady zgryzu. Należy wykluczyć też zmiany organiczne w SSŻ na podstawie CBCT/TK i zmianę w ustawieniu krążka stawowego na podstawie NMR. Jak uniknąć raka jamy ustnej? Czy rak jest zaraźliwy? Czynnikiem ryzyka jest palenie papierosów i/lub picie, szkodliwe czynniki środowiskowe, niewłaściwa higiena jamy ustnej (aldehyd octowy w płytce nazębnej silnym kancerogenem), mikro- i makrourazy (przygryzienie zębów), HPV nabywany w kontekście niezachowanej aseptyki seksualnej. Odnośnie HPV i naukowej polemiki na temat wpływu zakażenia HPV na inicjację i progresję raka części ustnej gardła, rak może być zaraźliwy – tak giną diabły tasmańskie, które zarażają się rakiem pyska przy pocałunkach. Zapewne nie należy tego bagatelizować. Co możemy jeść, pić, jak żyć, żeby zapobiec i żeby na nowo nie zachorować? Jeszcze bardziej musimy zmienić styl życia, jeśli ww. czynniki ryzyka wchodzą w grę. Zalecane są bioflawonoidy, witamina D3, zielona herbata, dieta, w której wyeliminowane są wszelkie szkodliwe czynniki rakotwórcze, konserwanty itp. Dotychczasowe badania przesiewowe (w tym biopsje szczoteczkowe, wybarwianie zmian), za pomocą których spodziewano się wykrycia zmian dysplastycznych i wczesnych raków jamy ustnej w stadium in situ, częściowo zawiodły i nie wykazały takiej skuteczności jak biopsje szczoteczkowe w raku szyjki macicy. Stąd uważa się, że najlepsze pozostaje pełne badanie kliniczne, z uwzględnieniem wszystkich ukrytych obszarów jamy ustnej, za pomocą wzroku i palpacji, badanie układu chłonnego szyi i zawsze podczas pierwszej wizyty co najmniej zdjęcie przeglądowe pantomograficzne (częste zębopochodne pochodzenia zmian chorobowych). Wizyty kontrolne powinny być przeprowadzane u wszystkich pacjentów co pół roku w gabinetach stomatologicznych. Z uwagi na brak świadomości pacjentów, ale też i lekarzy, o potrzebie takich badań celem wykrycia najmniejszych zmian chorobowych we wczesnym stadium należałoby wprowadzić system przymusu (utrata ubezpieczenia w razie braku takich kontroli lub krótsze kolejki do specjalistów, jeśli się do tego stosuje itp.). Doświadczenia własne nabyte podczas prowadzonych przeze mnie kilku konferencji ogólnopolskich dla studentów i młodych lekarzy w kwestii profilaktyki onkologicznej dostarczyły mi cennych informacji, jak wielkie potrzeby doszkalania się w tym zakresie mają młodzi lekarze. Zwykłe badanie układu chłonnego szyi było dla nich dużym wyzwaniem, mimo ujęcia tego tematu w programie studiów. Sami lekarze zgłaszają chęć permanentnego kształcenia w tym zakresie i tą drogą należy podążać.